Cultuur hub Manchesterstraat Brussel

Civic Architects en BC architects transformeren een monumentaal ensemble rondom twee binnenplaatsen tot een cultureel ‘productiecentrum’ in Molenbeek, Brussel. Het wordt het culturele hart van de wijk met meer dan tienduizend vierkante meter aan publieke binnen- en buitenruimtes, een zaal voor podiumkunsten en evenementen, ateliers en woningen voor kunstenaars, maatschappelijke voorzieningen, en een grote hal voor circulaire productie. Het ontwerp vertrekt vanuit het idee dat de toekomst al aanwezig is in het heden en het verleden van de plek.

Een stedelijk landschap van verschillen
De kracht van het Manchesterensemble ligt in de variëteit van de delen. De gebouwen en buitenruimtes hebben ieder een specifieke (cultuur)historie, beukmaat, bouwkundige staat, binnenklimaat, lichtinval, materialenpalet en sfeer. Het geheel vormt een divers stedelijk landschap met open en besloten plekken, warme en koude, grote en kleine, hoge en lage. In plaats van alles naar hetzelfde bouwkundige niveau te restaureren, omarmen we de industriële kwaliteit van het erfgoed en nemen we de karakteristieke details en gebruikssporen als basis voor nieuw gebruik. ‘Programma volgt gebouw’, in plaats van ‘Gebouw volgt programma’. Het geheel vormt een flexibele drager, een structuur die kan worden toegeëigend en aangepast.

Publieke architectuur als sleutelstuk
Wat de bestaande gebouwen missen – volledig geklimatiseerde ruimtes, grote overspanningen - voegen we met nieuwe architectuur toe. We vervangen de bebouwing aan de straat - die in een gevaarlijke en onomkeerbaar slechte staat verkeert - door een nieuw publiek gebouw. Dit gebouw vormt de ‘servant space’ die de functionaliteit, de flexibiliteit en de publieke waarde van de bestaande bebouwing vergroot. Zo complementeren we het ensemble van verschillen, in plaats van dat we het nivelleren.

De nieuwbouw medieert tussen straat en binnenpleinen. De entreezone vormt het scharnierpunt en biedt toegang tot beide binnenhoven. De bar/resto en de ‘polyvalente’ (salle de quartier) ruimte liggen aan beide zijdes van de entree en zijn ook direct toegankelijk vanaf de straat en de binnenhoven. Vanaf de entreezone zijn alle onderdelen van het ensemble te overzien en reguleren door één beheerder, wat verschillende gebruikscenario’s mogelijk maakt.

De nieuwbouw representeert in schaal, vorm en ritme de publieke kwaliteit van het ensemble. Het ontwerp zoekt verwantschap met de industriële architectuur die dit deel van Brussel definieert. Niet naar de letter, maar naar de geest; in de ritmiek van de gevel, het gebruik van gerecupereerd baksteen, de expressie van de constructieve logica. Het gebouw is laag, waardoor het ‘Graeffe’ monument - een voormalige suikerraffinaderij –tevoorschijn komt. De afgeronde baksteen kolommen vormen een zachte filter tussen de straat en het interieur en geven het gebouw een collectieve ritmiek. De dubbelhoge polyvalente zaal vormt een verassend houten interieur. Een nieuwe trap- en lifttoren maakt de Graeffe raffinaderij – die alleen bereikbaar was via het binnenhof - toegankelijk vanaf de Manchesterstraat. De bakstenen toren vormt de verticale tegenhanger van de horizontale plint en markeert het complex al vanaf de overzijde van het kanaal.

Groene oase in De Heyvaertwijk
Het Manchesterensemble ligt midden in de Heyvaert; een wijk in de gemeentes Molenbeek, Anderlecht en Brussel die bekend staat om de export van tweedehandsvoortuigen naar Afrika. De wijk kent een contrastrijke, schurende complexiteit die interessant maar ook in disbalans is. De typologie van grote kavels met diepe loodsen zonder daglicht sluit slecht aan op de wensen van de diverse bevolking. Er is nauwelijks openbare ruimte en groen en er zijn te weinig (publieke) ontmoetingsplekken.

Gelegen op de strategische plek waar de Manchesterstraat een knik maakt, draagt de transformatie van het ensemble bij aan de omgeving. Door het nieuwe cultureel programma maar ook met een nieuw netwerk aan openbare ruimtes. Een stedenbouwkundige sleutelingreep vormt de nieuwe publieke verbinding tussen de Manchesterstraat en de Birminghamstraat. Deze is mogelijk gemaakt door te besluiten om de publieke parkeergarage niet te maken, en juist te investeren in de voetgangersroutes. Aan de Manchester- en de Birminghamstraat maken we dubbelhoge publieke entrees die refereren naar de typisch Brusselse porte-cochère. De route loopt over het binnenplein en door het overdekte publieke interieur van de Bodega. Een nieuwe monumentale trap overbrugt het hoogteverschil tussen twee kavels die altijd van elkaar gescheiden waren. Een enorm gesloten stadsblok van 400 bij 200m wordt plots onderdeel van het openbare domein van de stad.

De logistieke binnenhoven worden groene pleinen voor experiment, productie en verblijf. De omsloten restruimte aan de zuidwestzijde wordt een wilde fruittuin. Aan de Manchesterstraat voegen we een groen stadsbalkon toe, de ‘hangende tuinen’ op het dak bieden een prachtig uitzicht over de stad. Het groen versterkt de beleving van de seizoenen en zorgt voor verkoeling en waterretentie in een wijk met een onvoorstelbare 95% aan verharding.

Adaptief klimaatconcept
Manchesterstraat experimenteert met nieuwe vormen van duurzaam bouwen en zoekt naar een slimme balans tussen investeren en accepteren. Onze strategie leunt op de lezing van het complex als een stedelijk landschap met verschillende klimaatzones. In plaats van alle gebouwen volledig te isoleren, vervangen we alleen de kozijnen en maken we de klimaateigenschappen van de ruimtes sturend voor het nieuw gebruik. We onderscheiden vier zones; buitenruimte, niet-verwarmde en matig verwarmde binnenruimte, en volledig geïsoleerde nieuwbouwruimte. De bestaande ruimtes zijn geschikt voor productiewerk met een lage huur. De energieopwekking ins het ensemble vindt plaats met (hybride) zonnepanelen en geothermie. Voor ventilatie leunen we zoveel mogelijk op passieve principes.

Drie architectonische objecten verduurzamen de Graeffe raffinaderij. Een constructie aan de zuidgevel van het ‘machinegebouw’ verlengt de ondiepe plattegrond met een klimaatgevel. Deze vormt een buffer tussen binnen en buiten en verwarmt inkomende lucht op zonnige winterdagen. In de zomer staat de gevel open; het trekeffect zorgt voor natuurlijke ventilatie in het machinegebouw. Vier zonneschoorstenen verzorgen de natuurlijk ventilatie voor de overige delen van de raffinaderij. De lucht in de zonneschoorsteen warmt en stijgt op, waardoor de lucht van de onderliggende verdiepingen wordt onttrokken. De schoorstenen zijn gebundeld in een twee glazen dakopbouwen. Het dakrestaurant op de raffinaderij, en de kweekkas op de Bodega. De karakteristieke vorm komt voort uit de klimaateigenschappen en verwijst naar het industriële verleden.

Form follows circularity
Manchesterstraat is radicaal in zijn circulariteit. In het vergaande behoud van het bestaande. In de scheiding van drager en inbouw in lijn met Brand’s ‘Shearing layers’. In de wijze waarop de ‘oogstmaterialen’ van de gesloopte bouwdelen zorgvuldig worden gerecupereerd zodat ze voor de nieuwbouw kunnen worden hergebruikt. En tenslotte in de manier waarop de architectuur de circulariteit van het ensemble representeert.

De vormgeving van de nieuwe architectuur volgt uit het bouwproces en de eigenschappen van de materialen. De klimaatgevel aan de zuidgevel van de raffinaderij wordt geconstrueerd uit gerecupeerde raamelementen. De gevel van het nieuwe gebouw aan de Manchesterstraat is gemaakt van gerecupereerd baksteen.

In de tweede lijn van de plint ligt de polyvalente zaal. De gewelfde ruimte is het resultaat van de keuze radicaal voor kalkhennep te kiezen. De parabolische vorm bleek de meest effectieve manier om de 10 meter overspanning te overbruggen. Het pakket ademt, reguleert het vochtgehalte, isoleert en neemt 1,5 keer zijn eigen gewicht aan CO2 op.

Samenwerking
Manchesterstraat is een complex project. Het verenigt verschillende schaalniveaus, gebruikers, culturen en belangen. Dat vraagt een team dat zelf voldoende divers is. Een team dat geen vast stilistisch handschrift of conceptuele dogma’s kent, maar werkt met een open, onderzoekende houding. Team a Bord bestaat uit BC Architects, Civic architects, Architectural Workroom Brussels voor participatie, Arne Deruyter landschapsarchitectuur, BAS constructief ontwerp, Cenergie, Bureau De Fonseca voor akoestiek en Abesco voor veiligheid en gezondheid.